موزه دخانیات ایران آیینه تمام نمای تاریخ صنعت

 تاریخ دخانیات در 200 متر مربع جمع شده است

برای رفتن به موزه که این روزها به دلیل پیک ششم کرونا تعطیل است، باید به ساختمان اصلی بنگاه یعنی ساختمانی که محل استقرار پرسنل اداری شرکت دخانیات است، می‌رفتم. این ساختمان تا حدودی هنوز حال و هوای همان 100 سال پیش را دارد. از نمای بیرونی ساختمان پنجره‌های بزرگی را می‌توان مشاهده کرد. برای ورود به ساختمان باید از یک درب گردان چوبی عبور کنید تا به داخل ساختمان بنگاه راه پیدا کنید. اگرچه تصاویر به جامانده از این ساختمان نشان می‌دهد که طی این سال‌ها و در جریان تعمیرات، تغییراتی در این بنا ایجاد شده است اما هنوز هم این ساختمان صد ساله، جذابیت‌های خاص خود را دارد.

موزه در جایی خارج از ساختمان بنگاه اصلی واقع شده است. برای بازدید از موزه با زهرا شیبانی مسئول موزه دخانیات همراه می‌شوم. موزه در ساختمانی با وسعت 200 متر مربع قرار دارد و از دو اتاقک تشکیل شده است. درب ورودی طاقی شکل ساختمان که نمایی گچی دارد گویا اخیرا رنگ‌آمیزی شده است. گچبری‌های آن با رنگ سبز و طلایی پوشیده شده‌اند، دو کپسول آتش‌نشانی در کنار پله‌های ورودی موزه قرار دارد که به نظر می‌رسد اخیرا رنگ‌آمیزی شده باشند. این کپسول‌ها به گفته مسئول موزه مربوط به سال‌ها پیش است و ارزش تاریخی دارند.

شیبانی می‌گوید: بازدیدکنندگان موزه از سالن دوم آن که مربوط به اسناد تاریخی شرکت دخانیات است، بیشتر خوششان می‌آید و این سالن را دوست دارند. در ورودی دیوار سالن دوم، تصویری از مدیران قدیمی شرکت دخانیات نقش بسته است. بر اساس توضیحات ارائه شده، تا زمانی که این افراد در شرکت دخانیات مسئولیت دارند؛ عکسشان رنگی است و بعد از خروج از شرکت، تصویر آنها به صورت سیاه و سفید به نمایش در می‌آید. دیلمقانی طولانی‌ترین دوره مدیریت در شرکت دخانیات را داشته است. او از سال 47 تا 57 رئیس شرکت دخانیات بوده و بعد از انقلاب از کشور می‌رود زیرا می‌گویند از بستگان فرح بوده است.

 انحصار دوم دخانیات

انحصار دخانیات فقط به دوره ناصرالدین شاه خلاصه نمی‌شود. بر اساس اسناد موجود در موزه، دومین انحصار دخانیات در دوره رضا شاه شکل می‌گیرد. «فردلیپ صلح دوست» که نخستین رئیس شرکت دخانیات در ایران  و سوئیسی بوده، به رضاخان پیشنهاد می‌دهد که اگر سیگار را انحصاری کند، می‌تواند 15 درصد عایدی سالانه دولت را افزایش دهد. رضاخان این پیشنهاد را می‌پذیرد و از آن پس هر کس توتون تولید می‌کرد، موظف بود که محصول خود را به شرکت دخانیات بفروشد.

انحصار دوم توتون تا همین چند سال پیش و قبل از شکل‌گیری مرکز نظارت بر دخانیات هم ادامه می‌یابد. در آن سال‌ها که رضاخان دستور انحصار را صادر می‌کند، تمام تولیدکنندگان توتون باید محصولات خود را به شرکت دخانیات و نه هیچ کس دیگری می‌فروختند. با این تصمیم هر چیزی از جمله تولید مواد اولیه باید در انحصار دولت قرار می‌گرفت. به همین خاطر، فعالان این صنعت یعنی تجار و کارگاه‌های فعال در این حوزه به انحصار تولید سیگار اعتراض می‌کنند و بر اساس عکس‌های موجود در موزه، اقدامات اعتراضی هم شکل می‌گیرد اما گویا اعتراضات به اندازه دوره ناصرالدین شاه جدی نیست زیرا این انحصار شکسته نمی‌شود و تا سال‌های پس از انقلاب هم ادامه می‌یابد. فردلیپ مبدع انحصار دوم دخانیات در ایران و در واقع نخستین رئیس شرکت دخانیات به این دلیل ملقب به «صلح دوست» می‌شود که اهل سوئیس بوده و این کشور در جنگ جهانی دوم رویه بی‌طرفی را بر می‌گزیند. به همین دلیل دخانیاتی‌ها به او لقب صلح دوست می‌دهند. به گفته شیبانی و بر اساس اسناد موجود، فردلیپ فامیلی دارد که هرگز در ایران به کارش نمی‌آید چون همه او را با همین لقب صلح‌دوست صدا می‌کنند و در موزه دخانیات هم با همین لقب تصویرش بر روی دیوار نقش بسته است.

 قاطری که حقوق بگیر شد

روی دیوار موزه تصویر رضا خان که در مراسم افتتاح شرکت دخانیات شرکت کرده، نقش بسته است. همین تصویر بهانه‌ای می‌شود تا مسئول موزه، شنیده‌ها و خوانده‌های خود درباره نحوه شکل‌گیری شرکت دخانیات را نقل کند. آن طور که او روایت می‌کند، غلامحسین پایکار و قاطرش نخستین کسانی هستند که جذب شرکت دخانیات می‌شوند.

پایکار که گویا 6 تا هفت سال پیش درگذشته است، برای شیبانی تعریف می‌کند که محل فعلی شرکت دخانیات یک عمارت بوده که در خارج از شهر قرار داشته است. این محل برای احداث شرکت دخانیات انتخاب می‌شود و کار ساخت بنگاه توسط شرکتی آلمانی آغاز می‌شود. رضا شاه برای افتتاح شرکت، با خودروی خود به سمت دخانیات می‌آید و در میدان قزوین فعلی توقف می‌کند. کارگران برای استقبال از او به سمت میدان می‌روند و اولین استخدام شده شرکت دخانیات که نگهبان عمارت قبلی بوده، شاه را قلمدوش کرده و به پای پله‌های بنگاه می‌آورد.

او در پاسخ به شاه که از او سئوال می‌کند برای این خوش خدمتی چه انعامی می‌خواهید، از رضاشاه می‌خواهد که سیگار خارجی را به زمین بیندازد و تولیدات شرکت دخانیات را مصرف کند. داستان نخستین مستخدم شرکت دخانیات وقتی جذاب‌تر می‌شود که بدانید قاطر پایکار هم به‌عنوان نیرو، جذب شرکت دخانیات می‌شود. این قاطر حتی بازنشسته شده و حقوق بازنشستگی دریافت می‌کند یا در جریان شلوغی‌های سال 32، به جرم مشارکت و همراهی با اغتشاشگران، اخراج هم می‌شود! مسئول موزه دخانیات می‌گوید بر اساس اسناد موجود، قاطر استخدام شده حدود یک ماه و نیم اخراج می‌شود و بعد با پیگیری صاحبش به شرکت باز می‌گردد. کار قاطر این بوده است که به دلیل بزرگ بودن شرکت و عادت این حیوان، در طول روز در کل شرکت حرکت می‌کرده و در بخش‌های مختلف دم درب توقف می‌کرده است تا پرسنل شرکت زباله‌های خود را بار حیوان کرده و در نهایت این زباله‌ها در جای خاص پیاده می‌شده است. وقتی قاطر با پیگیری صاحبش بعد از اغتشاشات سال 32 به شرکت باز می‌گردد، بر اساس اسناد موجود، صاحب حیوان طی نامه‌ای از مسئولان شرکت درخواست می‌کند که حقوق ایام ممنوع‌الکاری قاطر را هم بپردازند.

 زافیروپولوس نخستین بنیان‌گذار تحقیقات دخانیات در ایران

رضاخان وقتی می‌خواهند شرکت دخانیات را در ایران پایه‌گذاری کند، به صلح‌دوست اعلام می‌کند تا با رئیس مرکز تحقیقات یونان قرارداد ببندد. بر اساس این قرارداد، آتاناس زافیروپولوس به همراه یک گروه 40 نفره از محققان یونانی به ایران می‌آیند. در واقع او اولین کارشناس خارجی شرکت دخانیات بوده است که در عکس‌های نخستین‌اش در ایران، خیلی جوان است. زافیروپولوس به این شرط کارش را در ایران شروع می‌کند که هرجایی دوست دارد، زمین برای فعالیتش انتخاب کند.

او اطراف تیرتاش و روستایی به اسم باران را انتخاب می‌کند. زمین‌ها را می‌خرد. به دستور رضاخان باید زافیروپولوس وقتی زمین‌ها را از صاحبانش می‌خرد، تا سه نسل صاحبان این زمین را به کار بگیرد تا افراد بیکار نشوند. ضمن اینکه این کارشناس خارجی طی قرارداد بین دو کشور، باید به تدریج کارشناسان خارجی را به کشور خود باز گرداند و به جای آنها نیروی ایرانی جایگزین کند. به همین دلیل زافیروپولوس با دانشکده کشاورزی دانشگاه تهران صحبت می‌کند تا دانشجویان این دانشگاه برای کارآموزی به مرکز تحقیقات تیرتاش مراجعه کنند.

زافیروپولوس سال 58 بعد از 42 سال فعالیت در ایران به دلیل ابتلا به سرطان مجبور به رفتن از کشور می‌شود. بعد از انقلاب به دلایل امنیتی چندین بار نامه زده می‌شود که همکاری با او متوقف شود اما بر اساس اسناد موجود، به صراحت اعلام می‌شود که زافیروپولوس تا زمانی که می‌تواند روی پای خود بیاستد، شرکت دخانیات به خدماتش نیاز دارد.

 نخستین نامه فینگیلش در موزه دخانیات

بر اساس آنچه در موزه به نمایش درآمده است، زافیروپولوس که در تیرتاش برای خود خانه‌ای ساخته بود، همسر ایرانی دارد. همسرش گویا مسیحی است. بعد از اینکه او بازنشست شده و از ایران می‌‎رود، در قالب نامه‌هایی که با حروف انگلیسی ولی به زبان فارسی نوشته شده (فینگلیش) از همکارانش می‌خواهد که کارهایش در ایران را پیگیری کنند. در واقع این نامه‌ها اولین نسخه‌های فینگلیش موجود در ایران به حساب می‌آیند. زافیروپولوس در زمانی که آفت بزرگی در توتون‌های شرقی ایران ظاهر می‌شود، می‌تواند واریته‌های مقاوم آن را تولید کرده و صنعت دخانیات را نجات دهد. او در تمام سمینارهای خارجی از سوی ایران شرکت می‎‎کرده و حتی فردای روزی که بازنشست می‌شود، مسئولان شرکت دخانیات از او می‎خواهند که در سمینار تخصصی خارج از کشور شرکت کند.

 دخانیات فعال در مسئولیت اجتماعی

به گفته مسئول موزه دخانیات، این شرکت قبلا دانشگاه و مجموعه‌های فنی و حرفه‌ای داشته است که از سال گذشته باز هم آموزش‌های فنی و حرفه‌ای شرکت از سر گرفته شده است. شیبانی می‌گوید که دخانیات در حوزه مسئولیت اجتماعی بسیار فعال بوده و هست. تعداد بسیار زیادی مدرسه ساخته است که تصویر یکی از قدیمی‌ترین‌هایش در موزه دخانیات وجود دارد. مراکز سوادآموزی متعددی توسط شرکت دخانیات ساخته شده است. این شرکت اولین سینمای رو باز ایران را در مناطق محروم زیر کشت توتون، ایجاد می‌کند که با یک آپارت زغالسنگی برای پرسنل این شرکت فیلم نمایش می‌داده است. آخر هفته‌ها مردم منطقه به این سینما مراجعه می‌کردند. بسیاری از پرسنل شرکت دخانیات به خاطر می‌آورند که مراسم عروسی‌شان در این سینمای روباز برگزار می‌شده است. این شرکت در جذب افراد معلول هم حضور فعال داشته است. به همین خاطر برخی از پرسنل دخانیات معلول یا کوتاه هستند. متولیان شرکت دخانیات در راستای حوزه مسئولیت اجتماعی از این افراد در پای خط تولید، تلفنخانه یا غیره استفاده می‌کردند. قبل از جدا شدن بخش حاکمیتی از شرکت دخانیات، امکان استخدام در این شرکت فراهم بود. زیرا دخانیات حق هولوگرام می‌گرفت و تولید خود شرکت برایش مهم نبود. به همین دلیل به راحتی نیرو جذب می‌کرد. شرکت دخانیات از پیشگامان توزیع سهام هم هست. یکی از سهام‌هایی قدیمی این شرکت روی دیوار موزه به نمایش درآمده است که مربوط به سهام توتون چپق است. البته در حال حاضر شرکت دخانیات به دلیل اینکه کالای دخانی تولید می‌کند، در بورس حضور ندارد.

 باشگاهی با حضور تختی و دیگر مشاهیر

باشگاه دخانیات هم حکایت‌های خاص خود را دارد. در قطعه کوچکی از نمایشگاه دخانیات، بخشی از تصاویر و اشیاء مرتبط با باشگاه این شرکت به نمایش درآمده است. دو گلدان مربوط به دوره رضاخان در بخش مربوط به فعالیت‌های ورزشی که در واقع یک اتاقک کوچک و مجزا از دو سالن اصلی است، به نمایش درآمده است. شیبانی می‌گوید: در حال حاضر تقریبا رشته‌های اصلی در باشگاه دخانیات وجود دارد. ولی تا 10 سال قبل دخانیات جزء تیم‌داران بزرگ بوده است. در کشتی هنوز شرکت دخانیات حرفی برای گفتن دارد و مربی تیم دخانیات، همان مربط تیم ملی است. در والیبال و دوچرخه سواری قبلا قهرمان کشور شده است اما این روزها تیم‌های دخانیات در کشتی، والیبال و ورزش باستانی هم حرفی برای گفتن دارند. به گفته او در اسناد، افراد معروفی همچون تختی و پرتوی جزء مربیان باشگاه دخانیات بوده‌اند و در این محیط تردد می‌کرده‌اند. شیبانی اضافه می‌کند: ابتدا زورخانه شرکت دخانیات در خیابان مخصوص بوده است. یکبار که رضاخان برای بازدید از مجموعه می‌آید، ورزشکاران این رشته از او می‌خواهند که در باشگاه دخانیات برایشان فضا ایجاد کند. وقتی موافقت رضا خان را می‌گیرند، خودشان محل فعلی زورخانه را گودبرداری می‌کنند. زورخانه دخانیات هنوز فعال است و پیشکسوتان زیادی در آنجا عضو هستند.

 درودگری، حرفه حذف شده از صنعت دخانیات

سالن اول نمایشگاه جایی است که مجموعه‌ای از تصاویر، اشیاء و ماشین‌آلات مرتبط با فعالیت‌های اداری و آزمایشگاهی صنعت دخانیات و محصولات شرکت را در آن می‌توان دید. در بدو ورود به سالن نخست، یک میز چوبی به همراه یک صندلی توجه انسان را به خود جلب می‌کند. روی این میز انواع توتون‌های بسته‌بندی قرار داده شده‌اند. شیبانی توضیح می‌دهد که این میز حاصل فعالیت بچه‌های درودگری شرکت دخانیات است. از بدو شروع به کار شرکت در دوره پهلوی اول، واحد درودگری هم در این مجموعه فعال می‌شود که سازه‌های چوبی می‌ساخته و نیازهای شرکت را تامین می‌کرده است. این میز اگرچه چوبی است اما کشوهای آن به راحتی ریلی‌ها کار می‌کند. آن طور که مسئول موزه دخانیات می‌گوید: میز چوبی داخل موزه 70 سال قدمت دارد. چوب مورد نیاز واحد درودگری از پالت‌های چوبی خود سیگار تامین می‌شده است و احتمالا قدری هم از چوب‌های داخل ایران در ساخت و سازهای این واحد، استفاده می‌شده است. این چوب به قدری با کیفیت بوده که حتی در استخر شرکت دخانیات هم کمدهای چوبی حاصل آن دوران دوام طولانی داشته است اما بعد از تعویض کمدهای قدیمی، مسئولان شرکت دخانیات هر دو سال یکبار مجبور می‌شوند که کمدهای جدید را جایگزین کنند. اگرچه واحد درودگری شرکت دخانیات در گذشته فعال بوده و این شرکت را از سفارش مایحتاج چوبی خود بی‌نیاز می‌کرده است اما این روزها دیگر این واحد در شرکت دخانیات فعال نیست. در موزه دخانیات یک دستگاه عدل‌بندی قدیمی هم وجود دارد. بعد از اینکه توتون در مزارع چیده می‌شود، به کمک دستگاهی از جنس چوب، بسته‌بندی می‌شد که به این بسته‌ها عدل می‌گفتند. اندازه عدل‌ها گویا متغیر است و این روزها کاملا ابعاد عدل‌ها تغییر کرده است اما در سال‌ها قبل، دستگاه عدل‌بندی توتون ارتفاعی در حدود یک و نیم متر داشته است. بعد از عدل‌بندی توتون، عدل به کارخانه رفته و با خرمن و اسانس و غیره مخلوط می‌شد تا تبدیل به سیگار شود. در این موزه باسکول‌های سر مزرعه هم به نمایش گذاشته شده است. یکی از قدیم‌ترین آنها که مربوط به دهه 20 بوده و در نمایشگاه قابل بازدید است. همچنین طی دوره پهلوی سم رایگان بین کشاورزان توتون‌کار توزیع می‌شده که دستگاه‌های سم‌پاش اهدا شده به کشاورزان، در نمایشگاه نگهداری می‌شود. به گفته مسئول موزه دخانیات این شرکت در گذشته 20 تا 30 نوع تنباکوی صادراتی داشته که امروز فقط تنباکوی زرد طلایی تولید استان اصفهان از آن تعداد باقی مانده است. گویا بازرگانان در آن سال‌ها برای ایجاد جذابیت در محصولات دخانی خود، این محصول را به شکل‌های خاصی می‌پیچیدند. یکی از اشکال مورد استفاده در آن مقطع، توتون دخترپیچ بوده که به شدت شبیه دو نوزاد دختر است. توتونی که به این شکل پیچیده می‌شد، داخل یک زنبیل از جنس حصیر به خارج از کشور صادر می‌شد. مسئولان موزه دخانیات تنها یک نمونه از توتون دخترپیچ را پیدا کرده‌اند که آن را در سالن شماره یک این موزه نگهداری می‌کنند. از دیگر ابزاری که در موزه دخانیات می‌توان دید، انواع الک‌های سر مزرعه است که با اندازه‌های متفاوت در موزه نگهداری می‌شود. کشاورزان از این ابزار برای گرفتن گرد و خاک توتون در مزرعه استفاده می‌کردند. ماکت گرمخانه هم در موزه نگهداری می‌شود. توتون به دو روش گرمخانه و هواخشک برای استفاده در صنعت، خشک می‌شود. گرمخانه‌ها با گذشت زمان اصلاح شده و این روزها شرکت دخانیات مدل‌های جدید گرمخانه را به کشورهایی مثل آذربایجان  صادر می‌کنند. یکی دیگر از ابزارهای جذاب موزه دخانیات، دستگاه سنجش کشش مقاومت کاغذ دور یک نخ سیگار است. در آن سال‌ها که تازه صنعت دخانیات در ایران راه‌اندازی شده بود، کشش کاغذ مورد استفاده در صنعت، قبل از آنکه وارد خط تولید شود، توسط دستگاهی سنجیده می‌شد تا محصولات دچار مشکل نشوند. تولید دود سیگار و مدت زمان سوختن آن هم از نکات مهمی در صنعت به حساب می‌آید که در بازارپسندی محصولات اثر دارد. برای این منظور دستگاه‌هایی وجود داشت که میزان قطران و نیکوتین و مدت زمان سوخت سیگار را اندازه می‌گرفت که نمونه‌هایی از آن در موزه دخانیات نگهداری می‌شود. گاوصندوق‌های اداری شرکت دخانیات با آنچه امروز از این وسیله در ذهن داریم، کاملا متفاوت است. گاوصندوق‌های قدیمی ترکیبی از زیبایی و هنر هستند و نقش و نگارهای جذابی دارند اما قفل‌های محکم آنها، امنیت اسنادی که در آن نگهداری می‌شود را حفظ می‌کردند. گاو صندوق‌های موجود در موزه دخانیات از دفتر مدیر عامل آن زمان باقی مانده و به موزه منتقل شده است. این گاوصندوق‌ها یک محفظه آهنی جداگانه در داخل خود دارند که احتمالا اسناد محرمانه‌تر را داخل آن نگه می‌داشتند. یکی دیگر از ماشین‌آلات جالب موزه ماشین تولید سیگارت به صورت آزمایشگاهی است که یک نخ سیگار تولید می‌کند. به گمان شیبانی مسئول موزه دخانیات، برای تست محصول قبل از ورود خرمن به خط تولید از این دستگاه استفاده می‌شده است. او از کارکنان قدیمی دخانیات شنیده است که دو دستگاه کوچکتر تولید سیگارت هم در ایران وجود داشته که متعلق به رضاشاه و مادر شاه بوده است. آن‌طور که قدیمی‌ها تعریف کرده‌اند، گویا رضاخان مایل بوده که سیگارش را در لحظه تولید کنند تا او بلافاصله مصرف کند.

 ترازوهایی برای کنترل کیفی

انواع ترازوها را در موزه دخانیات می‌توان دید. کار یکی از ترازوهای موزه این بوده که به طور تصادفی یک نخ سیگار را به کمک آن وزن می‌کردند. هدف از این توزین، آن بوده که وزن نخ‌های سیگار موجود در یک بسته اختلاف زیادی با هم نداشته باشند. به گفته شیبانی، از آنجا که سازنده ساختمان اصلی بنگاه آلمانی و در واقع سازنده ساختمان بانک ملی و پست هم بوده است، بسیاری از دستگاه‌ها و تجهیزات مورد استفاده در آزمایشگاه‌ از کشور آلمان به ایران آمده است. در کلکسیون‌های روی دیوار بخش اول موزه، قدیمی‌ترین توتون صادراتی ایران را می‌توان دید. این توتون قبل از ایجاد شرکت دخانیات، به خارج از کشور صادر می‌شده و احتمالا متعلق به تجاری است که قبل از تاسیس شرکت دخانیات، در ایران فعالیت می‌کردند. روی دیوار انواع محصولات صادراتی شرکت دخانیات را هم می‌توان دید. اگرچه بسیاری از این محصولات بعد از انقلاب تولیدشان متوقف شده است اما کلکسیون موجود در موزه دخانیات هم کامل نیست. شرکت دخانیات گویا بسته‌های سیگار مختص شرکت‌های هواپیمایی هم تولید می‌کرده است. بسته‌هایی که روی آن آرم شرکت هواپیمایی نقش بسته است و داخل آن چهار نخ سیگار وجود داشته است.