توتون صنعت ـ مناسب بودن زمین زراعی برای کشت توتون، نزدیک بودن به ایستگاه راه آهن و قرار داشتن در مجاور جاده شوسه بهشهر-گرگان و حد وسط جغرافیایی دو شهر بزرگ ساری و گرگان، باعث گردید تا این منطقه برای تاسیس مزرعه آزمایشی انتخاب شود. این مرکز بعدها به نام مرکز پژوهشی توتون تیرتاش، انستیتو تحقیقات توتون ایران - تیرتاش و مرکز تحقیقات و آموزش تیرتاش تغییر نام یافت.
در سال 1350 شرکت دخانیات ایران قریب به 40 هکتار از اراضی مجاور با این مرکز را از مالکین خریداری کرد و در سال 1352 طرح احداث ساختمان‌‌های اداری و تحقیقاتی بزرگ، آزمایشگاه‌‌ها، منازل سازمانی را برای رفاه بیشتر محققین وکارشناسان تصویب و این ساختمان‌ها در اوایل سال 1354 آماده بهره‌برداری شد.
این مرکز که از مدرن‌ترین مراکز پژوهشی توتون جهان است، تحقیقات دامنه‌داری را در زمینه‌های کشاورزی، تکنولوژی و شیمی توتون به عنوان یکی از مراکز تحقیقاتی و آموزشی معتبر و زیر مجموعه شرکت دخانیات ایران در دست اجرا دارد. این مرکز به منظور توسعه و پیشرفت صنعت دخانیات کشور و در راستای اجرای سیاست‌های اقتصاد مقاومتی و بومی‌سازی محصول نهایی شرکت با بکارگیری کلیه ظرفیت‌های موجود در زمینه تحقیقات و آموزش کاشت، برداشت و عمل‌آوری توتون مشغول به فعالیت می‌باشد.
توتون صنعت در نظر دارد نتایج تعدادی از تحقیقات این مرکز را جهت بهره برداری مخاطبین گرامی به طور مستمر منتشر نماید، در اولین قسمت به مدیریت تلفیقی بیماری ساق سیاه توتون پرداخته و امیدوار است مفید فایده بوده باشد.
مقدمه
بیماری ساق سیاه توتون یکی از مخرب‌ترین بیماری مزارع توتون است که بیشتر در مناطق گرم و مرطوب گسترش فراوانی دارد. این بیماری همه ساله خسارت قابل توجه‌ای در مناطق توتون‌کاری کشور به‌ویژه استان‌های گلستان و گیلان وارد کرده است. به‌طوریکه در سال‌های اخیر در کاهش عملکرد کمی و کیفی و در نتیجه درآمد توتون‌کاران تاثیر به‌سزایی داشته و در برخی موارد باعث خسارات و نابودی مزرعه شده است
عامل بیماری
شبه‌قارچ عامل بیماری ساق سیاه توتون
Phytophthora nicotianae Breda de Haan (P. parasitica Dasture) دارای چهار نژاد 0، 1، 2 و 3 در مناطق مختلف توتون‌کاری در دنیا است که در سطح استان گلستان، نژاد 0 و 1 فعال می‌باشد.
علایم
علایم بیماری از گیاه‌چه‌های جوان (تصویر 1) آغاز می‌شود. عامل بیماری بر روی ریشه، طوقه، ساقه و برگ تاثیر می‌گذارد. در محل طوقه لکه‌های قهوه‌ای تیره یا سیاه ظاهر شده و بیماری به سرعت از ساقه به برگ‌ها توسعه می‌یابد و برگ‌ها پژمرده و بر ساقه آویزان می‌شوند. بوته‌های آلوده دچار مرگ گیاهچه یا بوته‌میری می‌شوند.( تصویر 2)
تصویر 1- علایم پژمردگی ناشی از بیماری ساق سیاه توتون در گیاهچه
تصویر 2- علایم بیماری ساق سیاه در مزرعه توتون هواخشک
مهمترین علامت، تشکیل صفحات دیسک مانند تیره در مغز ساقه است (تصویر 3).
تصویر 3- صفحات دیسک مانند تیره در مغز ساقه ناشی از بیماری ساق سیاه
ریشه‌های آلوده ابتدا آبسوخته، سپس به سرعت نکروز شده و بیشتر یا کل سیستم ریشه از بین می‌رود (تصویر 4)
تصویر 4- نکروز ریشه‌های کوچک توتون (راست) و کل سیستم ریشه (چپ) ناشی از شبه‌قارچ عامل بیماری ساق سیاه
شرایط محیطی مساعد برای انتشار عامل بیماری
ساق سیاه بیماری هوای گرم است. میزان رطوبت بالای خاک شدت بیماری را افزایش می‌دهد. pH بهینه برای توسعه بیماری بین 6 تا 7 است. علاوه بر دما و رطوبت، مواد آلی و بافت خاک هم در توسعه بیماری اهمیت دارد. بقایای محصول زراعی آلوده و کلامیدوسپورهای (سلول‌های هیفی و یا اسپورها، قبل از جدا شدن از سلول‌های مجاور، غشا ضخیمی در اطراف خود تولید می‌نمایند که کلامیدوسپور می‌نامند) آزاد در خاک، نقش اینوکلوم اولیه عامل بیماری ساق سیاه را دارند. کلامیدوسپورها در خاک 4 تا 6 سال بقا دارند. شبه‌قارچ از طریق اپیدرم تا کورتکس نفوذ می‌کند. عامل بیماری‌زا از طریق نشاهای آلوده، آب یا خاک منتشر می‌شود. چسبیدن خاک آلوده به چرخ‌های تراکتور و ادوات کشاورزی و حتی کفش توتون‌کاران نیز می‌تواند موجب انتشار عامل بیماری باشد. شدت بیماری ساق سیاه با حضور نماتد ریشه گرهی بسیار افزایش می‌یابد. بهنیه درجه رشد شبه‌قارچ 30-28 و بیشینه ۳۶ درجه سانتی‌گراد است و کمینه حدود ۱۰ درجه سانتی‌گراد است.
مدیریت تلفیقی
الف) روش‌های زراعی
1- رعایت تناوب (2 تا 4 سال)
2- فاصله مناسب کاشت
3- پرهیز از کوددهی اضافی به ویژه نیتروژن
4- افزایش مقاومت با استفاده از کود پتاسیم به مقدار مناسب
5- استفاده از پشته‌های مرتفع و جوی‌های عمیق که مانع یا کاهش مدت زمان اشباع خاک مورد نیاز برای حرکت زئوسپورها در ناحیه ریشه می‌شود (تصویر 5).
تصویر 5- تهیه پشته‌های مرتفع و جوی‌های عمیق
6- آبیاری مناسب (پرهیز از جمع شدن آب پای بوته در طولانی مدت)
7- جلوگیری از انتقال آب از مزارع آلوده به مزارع سالم
8- از بین بردن بقایای ریشه و ساقه پس از برداشت جهت کاهش اینوکلوم شبه‌قارچ و همچنین عامل نماتد ریشه‌گرهی
ب) روش شیمیایی
محلول‌پاشی با فوستیل آلومینیوم یا اسپری طوقه با یکی از قارچ‌کش‌های جدول 1 قابل توصیه می‌باشند.
جدول 1- قارچ‌کش‌های قابل توصیه برای مدیریت بیماری ساق سیاه
*: غلظت پایین‌تر برای استفاده در خزانه و غلظت بالاتر برای مزرعه
زمان استفاده از قارچ‌کش‌ها، 3 روز قبل از انتقال نشا به زمین اصلی در خزانه به صورت محلول‌ریزی و 20 و 30 روز بعد از نشاکاری در مزرعه می‌باشد. با توجه به اینکه قارچ‌کش فوستیل آلومینیوم از طریق برگ‌ها جذب شده و به سمت ریشه منتقل می‌گردد، محلول‌پاشی با این قارچ‌کش به نسبت دو و نیم در هزار هر دو هفته یکبار در مزارع با آلودگی شدید توصیه و در کاهش بیماری موثر است.
رعایت نکات ایمنی در هنگام سمپاشی با ملاحظات زیست‌محیطی
1- قبل از اقدام به سمپاشی شرایط جوی در نظر گرفته شود در هوای گرم، بارش باران و وزش باد از سمپاشی خودداری شود.
2- استفاده از وسایل حفاظت فردی مناسب شامل لباس کار یکسره، پیش‌بند از جنس نئوپرن، دستکش پلاستیکی ساق بلند با آستر پنبه‌ای، چکمه پلاستیکی با جوراب‌های نخی، کلاه، عینک و شیلد صورت، ماسک تنفسی مناسب توصیه می‌شود (تصویر 6).
تصویر 6- استفاده از وسایل حفاظت فردی مناسب در هنگام سمپاشی (راست) و وضعیت نامناسب تهیه سم و رها کردن ظروف سموم در آب رودخانه (چپ)
3- در هنگام سمپاشی از خوردن، آشامیدن و استعمال دخانیات جداً خودداری گردد.
4- شستن دست و صورت بلافاصله پس از اتمام کار با آب و صابون و نیز استحمام برای فرد سمپاشی‌کننده ضروری است.
5- تمیز کردن و شستشوی وسایل سمپاشی در پایان عملیات سمپاشی روزانه توصیه می‌گردد. همچنین از رها‌کردن باقی‌مانده سموم موجود در پمپ سمپاشی در رودخانه‌ها، آب‌های راکد و یا جاری خودداری شود (تصویر 6).
تهیه و تنظیم : سید افشین سجادی و عبدالحلیم کر