عباس قدیمی قیداری دانشیار دانشکده حقوق و علوم اجتماعی دانشگاه تبریز در مراسمی به مناسب سالگرد جنبش تنباکو که در محل این دانشگاه برگزار شد، به تشریح دلایل این جنبش می‌پردازد.

به گفته او، جنبش‌های معاصر ما عمدتا از خصلت‌ها و ویژگی‌های خاصی برخوردار هستند. جنبش‌های سیاسی 200 سال اخیر ایران  ماهیت یکسان و مشابهی ندارند. مثلا نمی‌توان همه آنها را ضداستعماری  و ضد استبدادی دانست.

قدیمی قیداری ادامه می‌دهد: برای بررسی جنبش‌های ایران باید نگاه یکسویه را تعطیل کرد. برای فهم بهتر جنبش‌ها باید به قواعد روش شناسانه تاریخی پایبند بود که البته خیلی کار سختی است.

او می‌گوید: ماجرای جنبش تنباکو را همه می‌دانند. در سفر سوم ناصرالدین شاه به فرنگ مقدمات اعطای امتیاز فراهم شد. مذاکراتی صورت گرفت و بعد در ایران نهایی شد. این واقعه در سال 1890میلادی و حدود 1308 قمری و چند سال قبل از ترور ناصرالدین شاه رخ داد.

دانشیار دانشکده حقوق و علوم اجتماعی دانشگاه تبریز بیان می‌کند: بعد از پیگیری دولت انگلیس در ایران؛ تفاهم نامه‌ای در 15 بند امضا شد و انحصار توتون و تنباکو را به یک شرکت انگلیسی دادند.

جنبش تنباکو را به سه نام «توتون و تنباکو»، «تالبوت» و رژی می‌شناسیم.

 اختلاف در درباره عامل درز اطلاعات

به اعتقاد قدیمی قیداری درز اخبار و اطلاعات به بیرون دربار نشانه تضاد در این مکان است. در ساختار دولت اختلافاتی وجود داشت که باعث شد اخبار مرتبط با امتیاز تنباکو به بیرون درز کند.

او اضافه می‌کند: این اطلاعات عمدا به بیرون درز کرد. ساختار دولت به صورت یکپارچه موافق شاه و این توافق نبود. این تضادها منجر به درز اطلاعات شد و نتیجه‌ای را به بار آورد که اصلا در ابتدا پیش‌بینی نمی‌شد.

دانشیار دانشکده حقوق و علوم اجتماعی دانشگاه تبریز عنوان می‌کند: به سرعت خبر درز کرده از دربار در همه جا پیچید. کانال‌های ارتباطی در این مقطع نقش افشاگرانه مهمی ایفا می‌کنند. در سیستم بسته کسی اجازه بروز و ظهور اطلاعات را نمی‌دهد و در چنین فضاهایی کانال‌های ارتباطی نقش ایفا می‌کند. دراین دوره تلگراف به عنوان یک رسانه و عامل ارتباطی نقش مهمی ایفا نمود. داشت. چند سال بعد همین  تلگراف در جنبش مشروطه هم نقش بسیار مهمی بر عهده گرفت.

قدیمی قیداری نقش تجار در واقعه تنباکو را بسیار مهم توصیف می‌کند. به اعتقاد او تجاری که بخش عمده کارشان توتون و تنباکو بود و منابع اقتصادی آنها تهدید می‌شد، در این جنبش وارد عمل می‌شوند.

او با تاکید بر اینکه در واقعه تاریخی برای هر کسی باید به اندازه نقشی که ایفا می‌کند، ارزش قائل شد، یادآور می‌شود: تجار تنباکو در ایران دو کانون مهم دارند. شیراز و تبریز این دو کانون مهم هستند. شیراز از مراکزمهم  تولید تنباکوی ایران است اما تبریز تجارت توتون و تنباکو را به عهده دارد و تجارت این محصول، دست تجار آذربایجانی است.

دکتر قدیمی‌قیداری درباره دلیل اهمیت توتون و تنباکو برای مردم ایران می‌گوید: متاسفانه باید گفت که بیشتر از یک پنجم جامعه ایران در آن زمان به نحوی با توتون و تنباکو در پیوند و به اشکال مختلف آن را استعمال می‌کردند. وقتی این محصول از سوی میرزای شیرازی حرام اعلام شد،  جماعتی از مردم به سراغ مواد جایگزین رفتند و رندانه می‌گفتند که مثلا  میرزا تریاک را حرام اعلام نکرده است.

 مصرف چهار هزار تن توتون

قدیمی‌قیداری عنوان می‌کند: جامعه ایران در دوره ناصری چهار هزار تن مصرف توتون و تنباکو داشت که این رقم زیادی است و حدود  شش هزار تن صادرات توتون و تنباکو. قشر عظیمی از تجار و کشت‌کاران و دکانداران  طیف عظیمی از جمعیت، درگیر این محصول بودند. زنان ایران در این زمان از مصرف کنندگان توتون و تنباکو هستند.  او اضافه می‌کند: تا طیفی احساس خطر نکند، حضور اجتماعی نخواهد داشت. طبیعی بود که با این حجم بزرگ از کشت و تجارت اگر انحصار این محصول در نزد یک کمپانی قرار بگیرد، ضررهای زیادی خواهد داشت و منافع بسیاری به خطر خواهد افتاد.

دانشیار دانشکده حقوق و علوم اجتماعی دانشگاه تبریز اضافه می‌کند: در این دوره یکی از اقلام مهم صادراتی عمده ایران تریاک و توتون و تنباکو است. این وابستگی اگر نبود، مطمئن باشید که جنبش تنباکویی هم که شکل می‌گرفت به آن گستردگی نبود. در آن مقطع با قرارداد رژی یک حجم عظیمی از اقتصاد ایران تحت الشعاع قرار گرفت.

 عقب‌نشینی شاه در تبریز

قدیمی قیداری با اشاره به سرکوب اعتراض مردم شیراز؛ درباره علل عقب‌نشینی ناصرالدین شاه در شورش تبریز می‌گوید: به چند دلیل این کار شد. قدرت بزرگ تجار تبریز و همراهی پیشکار آذربایجانی حسن علی خان امیر نظام گروسی با جریان اعتراض باعث شد که ناصرالدین شاه دستور دهد کمپانی انگلیسی فعلا تبریز را رها کند تا بعدا فکری بکنند.

او ادامه می‌دهد: روند اعتراضات بعد از این وقایع به شکل دیگری ادامه می‌یابد و در نهایت پای علما به میان کشیده می‌شود. سید جمال الدین اسدآبادی که در این ایام مدتی در ایران بود در ادامه نقش مهمی ایفا کرد.دانشیار دانشکده حقوق و علوم اجتماعی دانشگاه تبریز یادآور می‌شود: او در جنبش تنباکو نقش روشنگرانه در پیروزی مردم ایفا کرد. اما در ایران در ارتباط با این جنبش موضعی نداشت. وقتی در بصره بود به‌واسطه سید علی‌اکبر فال اسیری از ماجرا آگاه شد و به آیت ا... العظمی میرزای شیرازی مرجع بزرگ شیعه در سامرا نامه نوشت. همچنین نامه‌های دیگری به علما نوشت و ماجرا را شرح داد. تجار هم که منافعشان به خطر افتاده بود، وارد این ماجرا شدند.

او تاکید می‌کند: نقش عامل خارجی در جنبش تنباکو را نباید نادیده گرفت. روس‌ها نقش چند سویه‌ای در این واقعه ایفا کردند. اینکه ما می‌گوییم همه چیز از نخستین خودآگاهی ایرانیان آغاز شد؛ بیراه هم نیست اما دقیق هم نیست. قبل از آن، ما لغو قرارداد رویتر را داشتیم. 15 تا 16 سال قبل از رژی، این اتفاق افتاد.

قدیمی قیداری می‌گوید: اگرچه علما وارد ماجرا شده بودند اما روس‌ها دولت را برای قرارداد تنباکو تهدید کردند. بخش عمده اقتصاد ما در این زمان دست روس‌ها بود. به تعبیری امپریالیسم روبل بر اقتصاد ایران حاکم بود. خود سفیر روس می‌گوید که انگلیسی‌ها باید این قرارداد را لغو کنند زیرا کالاهای ما روی دستمان مانده است.

تمام سماور، قلیان و سرقلیان‌های ساخت روس روی دستمان مانده است. میلیون‌ها تومان ضرر می‌کنیم. آنها از انگلیس می‌خواهند قرارداد را لغو کند تا روسیه بتواند خرید و فروش کرده و انبارها را خالی کند.

 قرارداد رژی منافع ملی ایران را به خطر انداخت

به اعتقاد این دانشیار دانشکده حقوق و علوم اجتماعی دانشگاه تبریز قرارداد رژی منافع ملی ما را به خطر می‌انداخت. ضرر عظیمی به تجار ایرانی وارد می‌کرد. روس‌ها سفیرشان را فرستادند تا با علما دیدار کند. مجموعه این عوامل شورش‌ها را بسط داد و غائله به حرم شاهی هم کشیده شد. قهوه‌خانه‌ها تعطیل شدند. چند نفر در تهران کشته شدند. در نهایت میرزا حسن شیرازی فتوای معروف را صادر کرد که استعمال دخانیات در حکم مبارزه با امام زمان است.

او اضافه می‌کند: اینجاست که قلیان‌ها شکسته شد و قهوه خانه‌ها تعطیل شد و برخی ازمردم با توجه به حرام بودن توتون و تنباکو  به مواد جایگزین مانند تریاک و چرس روی آوردند. توجیه این بود که این مواد حرام نیست.  به گفته قدیمی قیداری مکاتبات و مذاکرات بین علما و دستگاه دولت در این زمان جزء نکات مهمی از ماجرای تنباکوست. هم تحلیل محتوای نامه‌ها خیلی جالب است و هم نوع مناسبات اهمیت دارد. تمام این کنش‌ها درنهایت دولت و کمپانی انگلیسی را مجاب می‌کند که بپذیرد این قرارداد لغو شود. کمپانی خواستار غرامت می‌شود واین داستان ادامه دارد تا اینکه قرارداد لغو می‌شود.

او یادآور می‌شود: در این جریان، طبقات مختلف ایران دست به دست هم می‌دهند و بر علیه یک اتفاق که منافع ملی را به خطر انداخته است، متحد می‌شوند. علما، روشنفکران، تجار، گروه‌های فرودست با یکدیگر همراه می‎شوند. به نوعی طبقه پایین، بالا را تحت الشعاع قرار می‌دهد. این اتفاق کمتر در تاریخ ایران شکل گرفته است. دانشیار دانشکده حقوق و علوم اجتماعی دانشگاه تبریز می‌گوید: جریان جدیدی شکل گرفت و اعتماد بنفس عمومی را بالا برد. روزنامه اختر اولین افشاگری را کرد. روزنامه قانون در این مسئله نقش مهمی ایفا کرد.

او ادامه می‌دهد: نقش رسانه‌ها و شبکه‌های ارتباطی اهمیت دارد زیرا چیزی که در تاریخ به‌عنوان دیکتاتور می‌شناسیم، به کمک رسانه‌ها در هم شکسته شد. قدیمی قیداری تاکید می‌کند: در بررسی این جنبش باید تمام این موارد را در نظر گرفت. منافع سیاسی، تضاد طبقاتی درون گروهی، اختلاف در دربار و دولت، حضور طبقات مختلف اجتماعی همه اینها در جنبش تنباکو کارایی خود را نشان داد. به گونه‌ای که زمینه‌ نهضت مشروطه در آینده فراهم شد. از جنبش تنباکو به‌عنوان یک حرکت ملی - منطقه‌ای و سیاسی باید نام برد. در این جنبش به همه گروه‌ها باید نقش داد و مخصوصا نقش دو پدیده مدرنی که در ایران روز به روز جای خود را باز کرد و یکی از ارکان تغییر اجتماعی در جامعه ایران شد را نباید نادیده گرفت. او اضافه کرد: تلگراف و روزنامه دو پدیده مدرن موثر بودند. در بازخوانی تاریخ ایران متاسفانه نقش تلگراف و روزنامه نادیده گرفته شده است اما این دو نقش موثر و مهمی را ایفا کردند.